واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات، قدیمیترین مرکز پژوهشی سازمان صداوسیماست که فعالیت خود را از سال 1341 با هدف کندوکاو پیرامون آداب و رسوم و سنتهای گفتاری و رفتاری ایرانیان آغاز کرده و امروزه گنجینهای بینظیر از گزارشهای مردمنگاری، عکسهای آیینی اسناد و طومارهای خطی، مواد صوتی و تصویری و کتابخانه تخصصی مردم شناسی و فولکلور بهرهمند است و آماده پشتیبانی پژوهشی از تولیدات رادیویی و تلویزیونی حوزه فرهنگ عامه است.
به گزارش روابط عمومی رسانه ملی، هیچ کس گمان نمیبرد با عبارت «دوستان سلام» که نخستین بار مرحوم سید ابوالقاسم انجوی شیرازی آن را در آغاز برنامه «فرهنگ مردم» رادیو، در شامگاه 24 فروردین 1341 بر زبان راند، شوری در دلهای جانسوختگان فرهنگ بومیبه پا شود و نهضتی علمی نضج گیرد که شعاع آن به دورترین روستاهای مرزنشین هم برسد و افرادی با بهرهمند بودن از سواد خواندن و نوشتن، خود را مسئول زنده نگاه داشتن فرهنگ عامه دیار خویش بدانند و دست به قلم ببرند و به صورت مکاتبهای اصول و قواعد مردمنگاری را فراگیرند و ظرایف آیینی خود را از مراسم گذار و ملی و مذهبی تا بومی و نیز سرودها و ادبیات شفاهی در سادهترین عبارات دستنویس کنند و به پژوهشگران محلی و افتخاری این سرزمین بپیوندند و با مردم نگاری توصیفی و تکنگاریهای دیار خود، قدمهای نخستین را برای تحلیل پژوهشهای عمیق مردمشناختی بزرگان فولکلور و مردمشناسی ایران استوار بردارند.
اکنون با کوششهای بیچشمداشت خیل آن عزیزان که امروزه فرهنگیار خوانده میشوند، بزرگترین گنجینه فولکلور ایران در واحد فرهنگ مردم مرکز تحقیقات صداوسیما قرار گرفته و ماخذ بومیپژوهان و دوستداران فولکلور این دیار شده است؛ گنجینهای بینظیر و ارزشمند که در ششم آبان ماه 1392 به شماره 1044 در کمیته ملی حافظه جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
این گنجینه با نام خانه فرهنگ مردم در جمال آباد نیاوران قرار دارد و دربردارنده بخشهای زیر است:
1.گزارشهای فرهنگیاری: این بخش منحصربه فردترین منبع پژوهشی به لحاظ گستردگی موضوع، قدمت و اصالت منابع در حوزه گردآوری فرهنگ عامه است و مشتمل بر یک میلیون گزارش دستنویس از آداب و رسوم مناطق مختلف ایران میشود که در طور نیم قرن گذشته از سوی بیش از سه هزار فرهنگیار به صورت کاملا افتخاری و البته روشمند گردآوری شده و در 114 موضوع اصلی طبقهبندی شده است؛ موضوعاتی چون قصه، متل، مثل، چیستان، لطیفه، مثلهای داستان دار، روایتهای مردمیشاهنامه، محرم، صفر، نیمه شعبان، نوروز، یلدا، صید و شکار، پوشاک، بازی، خوراک، نوشیدنیهای سنتی، ازدواج، مرگ، تولد، چهارشنبهسوری و.....
2.اسناد، طومارهای خطی و عکسهای مردمشناختی: بخش گنجینه اسناد شامل کتب خطی و صدها نسخه مبایعهنامه، مصالحهنامه، قبالهنامه و طومارهای خطی متعلق به دوره صفویه و پس از آن و نیز تعداد 2500 قطعه عکس آئینی است که همگی از سوی فرهنگیاران اهداء شده است. با راهاندازی گنجینه اسناد به منظور تسهیل در ارائه خدمات به پژوهشگران، تعدادی از اسناد خطی روانخوانی شده است و عکسهای اهدایی که اغلب از سوی افراد بومی مناطق در بافت آیینها ثبت گردیده، آرشیو و طبقهبندی موضوعی شده و برای هر کدام شناسنامهای تهیه شده است.
3.موزه فرهنگ مردم: موزه فرهنگ مردم به شیوهای مردمی و بر پایه تحفههای فرهنگی فرهنگیاران پایهگذاری شده است. این موزه پس از انقلاب در سال 1364 در ساختمان مینا واقع در خیابان آفریقا به بهرهبرداری رسید و در آبان 1369 فضای بیشتری به آن اختصاص یافت و بسیاری از دانشآموزان مقاطع مختلف در گروههای 40ـ30 نفری از این موزه بازدید کردند و در مرداد 1384 با انتقال واحد فرهنگ مردم به منزل استاد انجوی، اشیای موزه سازماندهی شد و فضای ویژهای به آن اختصاص یافت. با مرمت و بازگشایی منزل استاد انجوی در سال 1395، بالغ بر300 عروسک آیینی اقوام ایرانی به موزه اهدا میشود.
4.کتابخانه تخصصی مردمشناسی و فولکلور: با وقف خاص منزل سیدابوالقاسم انجوی شیرازی برای تداوم فعالیتهای فرهنگ مردم، کتابخانه شخصیاشان، با روشهای نوین کتابداری ثبت و ردهبندی و در سال 1384 با قریب به 4 هزار جلد کتاب از آن بهرهبرداری شد. پس از آن به منظور دستیابی به کتابخانهای تخصصی در حوزه فولکلور و مردمشناسی هر ساله کتابهای جدیدی خریداری و به مجموعه افزوده میشود.
گفتنی است: تمامی این گنجینه حاصل اهدای مشتاقانه فرهنگیاران از سراسر نقاط ایران است. در حال حاضر قسمت فرهنگیاری، یکی از بخشهای واحد فرهنگ مردم است که به آموزش مکاتبهای، تلفنی و حضوری (در قالب کارگاههای آموزشی) فرهنگیاران جدید و تحصیلکرده میپردازد. علاقهمندان میتوانند به عنوان فرهنگیار افتخاری با مرکز تحقیقات همکاری کنند.
به جز پشتیبانی پژوهشی بسیاری از برنامههای مردمشناختی و قوممحور شبکههای رادیویی و تلویزیونی، بخشی از فعالیتهای پژوهشی این واحد در قالب 22 کتاب، 185 پژوهش و 54 شماره فصلنامه فرهنگ مردم ایران منتشر شده است. گفتنی است تمام مقالات این فصلنامه در سایت مرکز تحقیقات صداوسیما به نشانی http://www.iribresearch.ir/Farhang_Mardom/ بارگذاری شده و به صورت رایگان برای عموم قابل دریافت است.