زنده یاد محمدعلی کشاورز یکی از پنج اسطوره تکرار نشدنی سینمای ایران است، هر چند که با «پدرسالار» تلویزیون بیش از تئاتر و سینما شاید شناخته شد، اما «کمال الملک» و «مادر» او نیز کم از آثار تلویزیونیاش ندارند.
به گزارش روابط عمومی رسانه ملی، به نقل از خبرگزاری فارس، شصت سال او را بر پرده سینما، صحنه تئاتر و پرده نقره ای تلویزیون دیدیم و از هنرش حظ وافر بردیم. کسی که با اکثر هنرمندان و کارگردانان مطرح کشور چون داریوش مهرجویی، ناصر تقوایی، علی حاتمی، ابراهیم گلستان ، عباس کیارستمی و ... کار کرد و تجربیاتش را در اختیار دیگران قرار داد. بازیگری که در جوانی خاک صحنه خورد، بعد بر پرده سینما و تلویزیون ظاهر شد و پس از آن هم مدتی بیمار شد و از دنیای هنر دور بود.
محمدعلی کشاورز یکی از پنج اسطوره تکرار نشدنی سینمای ایران شناخته میشود وی در کنار زنده یاد عزت الله انتظامی، داود رشیدی، جمشید مشایخی و علی نصیریان این پنج ضلعی زیبا را تشکیل داد که از این تعداد امروز فقط علی نصیریان باقی مانده است. به منظور ادای دینی به زنده یاد محمدعلی کشاورز که روز گذشته، 25 خرداد ماه به دلیل نارسایی کلیوی بدرود حیات گفت، بخشی از زندگینامه و کارنامه هنری او را مرور میکنیم.
*پرده اول: کودکی در اصفهان وعلاقه به تئاتر
محمدعلی کشاورز ۲۶ فروردین ۱۳۰۹ در جلفای اصفهان محله ارمنی نشینها به دنیا آمد و از کودکی با منبت کاری، نقاشی، قالی بافی، موسیقی و سایر هنرها آشنا شد. حتی تئاتر به زبان ارمنی و نقالی در قهوه خانهها می دید. وی خودش تعریف میکند که اولین بار سالن تئاتر به صورت جعبه ایتالیایی را در جلفای اصفهان دیده و چون آن زمان تلویزیون و حتی رادیو نبوده، تنها به تماشای نمایش هایی که در قهوه خانه برای تفریح و سرگرمی مردم اجرا میشده، می نشسته است.
حدودهای دوازه سالگی به سینما و تئاتر علاقه مند شد و خانواده اش هم در این عرصه مخالفتی نکردند. در مدرسه تئاتر کار میکرد و به موضوعات مختلف از جمله وطن پرستی علاقه داشت.
*پرده دوم: ورود به هنرستان تا فعالیت در تئاتر
دیپلمش را که در اصفهان گرفت برای ورود به هنرستان به تهران آمد و به هنرستان هنرپیشگی رفت و سه سال آنجا بود از هم دورههایش اسماعیل شنگله و جمشید لایق و اساتیدش استاد نامدار، مهرتاش، دکتر نصر، خان ملک، صدری، جنتی عطایی و ... بودند. دوره ای پس از هنرستان به تماشای نمایش های باربد و تئاتر نوشین می رفت و بعد از فارغ التحصیلی جذب تئاتر شد.
مدتی به کلاس های آموزش بازیگری که اداره هنرهای دراماتیک گذاشته بود به همراه علی نصیریان، اسماعیل شنگله، کرامت، جعفر والی می رفت تا اینکه کم کم تلویزیون را شناخت و جذب آن شد و نمایش هایی به صورت تله تئاتر کوتاه مدت در تلویزیون بازی کرد. اینگونه بود که پس از تعطیلی تئاترها در دوره 28 مرداد و پس از آن، مردم دو مرتبه به سمت تئاتر آمدند.
کشاورز در جایی درباره تأسیس تئاتر سنگلج و فعالیت نمایشنامه نویسی اش میگوید: ما با گروه هنرهای دراماتیک به سالن 25 شهریور (سنگلج فعلی) رفتیم نمایشنامههایی از بیضایی، رادی، کاردان و صیاد گرفتیم، آنها را اجرا کردیم و مورد اقبال مردم قرار گرفت به طوری که بلیت ها از یک ماه قبل رزرو میشد. از جمله نمایش هایی که در آنجا اجرا کردیم می توان به «پستخانه»، «اشباح»، «افول»، «عروسی باقر خان»، «حکومت زمان خان»، «بختک»، «دشمنان»، «دوزخ»، «سیاوش بر باد»، «سیاه زنگی، دایره زنگی و مرد فرنگی»، «چند لحظه تا مرگ» و «مترسک شب» اشاره میکنم.
*پرده سوم: تحصیل در دانشگاه تهران تا ورود به سینما
در دوره ای با تلاش زیادی که برای راه اندازی دانشکده هنرهای دراماتیک با ریاست دکتر فروغ انجام دادند، به همراه جمعی دیگر از هنرمندان مشغول به تحصیل در این رشته و این دانشکده از دانشگاه تهران شد و در دوره اول موفق به فارغ التحصیلی از این دانشکده شد.
حدود سال های 1343 که در تئاتر و تلویزیون شناخته شده بود، کم کم به سمت سینما رفت و در فیلم «شب قوری» به کارگردانی فرخ غفاری و سپس در «خشت و آینه» به کارگردانی ابراهیم گلستان و در سال 51 در فیلم «رگبار» بهرام بیضایی، «صادق کرده» تقوایی و سپس «دایی جان ناپلئون» بازی کرد. وی در فیلم های زیادی که محصول مشترک ایران و دیگر کشورها بود از جمله «صحنه تاتارها» بازی کرد.
با انقلاب اسلامی ایران از اداره تئاتر بازنشسته شد و نخستین فیلمیکه پس از انقلاب بازی کرد «برزخیها» به کارگردانی ایرج قادری بود. کشاورز در مصاحبه ای گفته بود: «سال 59 مشغول بازی در سریال «سربداران» بودم که علی حاتمی «هزار دستان» را شروع کرد و این اولین کار من با او بود. البته قبلا نمایشنامههایی که نوشته بود را در تئاتر کار کرده بودم. علی از بچههایی بود که از اداره هنرهای دراماتیک بیرون آمد و در رشته ادبیات درماتیک تحصیل میکرد و در بعضی کلاس ها با هم بودیم. فیلم های خوبی هم ساخته بود مثل «سوته دلان» و «ستارخان» و در واقع فیلمنامه نویس ماهری بود و هنوز کسی روی دست او در دیالوگ نویسی به خصوص در زمان قاجاریه بلند نشده است.»
وی در فیلم های «شعبان بی مخ» ، «کمال الملک»، «کفش های میرزا نوروز» و «مردی که موش شد»، «جعفرخان از فرنگ برگشته»، «مادر»، «دلشدگان»، «زیردرختان زیتون»، «خسوف»، «روز واقعه»، «پول خارجی»، «روزی که خواستگار آمد» با کارگردانهای مطرحی چون مجید مجیدی، جعفر پناهی، ابراهیم حاتمیکیا، کمال تبریزی ، علی حاتمی و .. بازی کرد.
ایفای نقش شعبون بی مخ در هزاردستان توسط این هنرمند به قدری طبیعی و باورپذیر بود که او تا سالها به همین نام میشناختند. او درباره علت قبول کردن چنین نقشی، جالب بودن نقش را دلیل اشتیاقش دانست؛ به نظر میآمد از این نظر که او تنها زور داشت و عقلی در سر او نبود. برای همین بسیار وسوسهانگیز بود. ضمن اینکه چیزی نزدیک به یک ماه فقط در مورد این شخصیت مطالعه کردم، مسافرت رفتم، به برخی محلههای جنوب شهر میرفتم و با آدمهای آنجا صحبت میکردم ، به نحوه بیانشان دقت میکردم و حرکاتشان را به ذهنم میسپردم. همه اینها بعدها در حین کار بسیار کمکم کردند و توانستم در قالب این نقش فرو بروم.
کشاورز پس از سال 57 بیشتر در تلویزیون بازی کرد و بازی درخشان او در نقش اسدالله خان در سریال «پدر سالار» هنوز به یاد مردم نسل های گذشته تاکنون است. «خانه ای در تاریکی»، «رسم شیدایی»، «کهنه سوار»، «مزرعه آفتاب گردان»، «هزار دستان»، «سربداران»، «سلطان و شبان» از دیگر سریال هایی است که بازی کرده است.
وی تله تئاترهای «آدم خوابش میگیره»، «پاتوق»، سریال های «چهل سرباز» ، «راه شب» ، «رسم شیدایی»، «رسم عاشقی»، «بوی غریب پاییز»، «خانه ای در تاریکی»، «این سه نفر»، «خانه ای در تاریکی»،«ثارالله»، «سیب ترش»، «فرستاده»، «جوانی»، «قصههای رودخانه سیاکیا»،«ایستگاه»، «کهنه سوار»، «وکلای جوان»، «نگاهی دیگر»، «پدر سالار»، «گزارش، نقطه صفر»، «خانه به خانه»، تله تئاتر گربه سیاه، تله تئاتر بختک، خانه قمر خانم، تله تئاتر در جزیره ای غریب، تله تئاترهای شام خصوصی، شیدوش و ناهید، ویلای یوکا، مزرعههای سبز، تابستان طولانی و خودکشی را بازی کرد.
کشاورز در مصاحبه ای درباره تئاتر میگوید«من در بعد از انقلاب دیگر کار تئاتر نکردم و گفتم جوانها بیایند و شروع به کار کنند. تئاتر در کشور ما افت و خیزهای زیادی داشت و بهترین دورانش دهه 50 بود که حرکت عظیمی در کل کشور انجام شد و در بعد از انقلاب هم دوران ریاست آقای منتظری در اداره کل هنرهای نمایشی اقدامات خیلی خوبی شد و جانی دوباره به تئاتر بخشید و نگذاشت بمیرد. او به شهرستانها می رفت و بودجه میگرفت و به همین صورت تئاتر را زنده نگه می داشت. کسانی که بعد از او آمدند زیاد اهل تئاتر نبودند و از هم گسیختگی پیدا شد. متاسفانه در کشور ما کسانی که می آیند و تجربه پیدا میکنند، یک مرتبه عوض میشوند. در طول این سال ها دو نمایش را دیده ام که یکی بسیار بد بود و دیگری کاری از سیما تیرانداز بود که نسبتا خوب بود. اگر تئاتر ما رشد نکند سینما و تلویزیون هم رشد نخواهند کرد. تئاتر باید موجودیتی هنری داشته باشد و به هیچ جناحی وابسته نباشد. شهرداری هم باید کمک کند تا سالنهای خوب وجود داشته باشد و این امکان فراهم شود که بازیگر کار کند و مردم به تماشا بنشینند.
زنده یاد کشاورز یک بار برای فیلم «مادر» کاندیدای دریافت سیمرغ بلورین شد که آن هم به او نرسید و شکیبایی برای «هامون» آن را دریافت کرد. یک بار هم به عنوان چهره ماندگار در همایش چهرههای ماندگار انتخاب شد. البته بزرگداشت هایی برای مرحوم محمدعلی کشاورز در مراسم افتتاحیه سیوسومین جشنواره فیلم فجر یا مثلا در تماشاخانه سنگلج در این سال ها برگزار شده است. خودش معتقد است که بزرگترین جایزه ای که گرفته از دست پسر جوانی بوده که چرخ انگور فروشی داشته و انگور به او داده است.
مرحوم کشاورز در دهه پنجاه همسرش را از دست داد و تنها یک دختر داشت که در خارج از کشور زندگی میکرد و پس از آن دیگر هرگز ازدواج کرد و خود را وقف کار و گاها نقاشی و دیگر فعالیت ها میکرد.
یکی از آخرین آثار نمایشی که زنده یاد محمد علی کشاورز به تماشای آن نشست تئاتر «اعتراف» به کارگردانی شهاب حسینی در ۲۳ مرداد ماه ۱۳۹۶ و در تالار اصلی مجموعه تئاتر شهر بود. کشاورز از جمله هنرمندانی بود که در زمان حیاتش همواره به حضور تئاتر در سبد فرهنگی خانوارها توجه ویژه ای داشته و هر زمان که توانایی جسمی اش یاری می داد برای تشویق گروههای اجرایی و ایجاد انگیزه میان مردم به تماشای تئاتر می نشست.
زنده یاد محمد علی کشاورز هم در میان استقبال پرشور مخاطبان این نمایش بیان کرد: من خودم را شاگرد علی نصیریان می دانم. او نمایشنامه نویس و بازیگر بزرگی است که همیشه در زندگی تئاتری من حکم استادی را داشته و من هرچه در هنر تئاتر ایران تجربه کردم از حضور علی نصیریان بوده است. [ ...] همگی شما عزیزان امشب زحمت کشیدید و بسیار عالی بازی کردید من به شخصه سر تعظیم پیش استاد نصیریان فرود می آورم و از شهاب حسینی به عنوان کارگردان و بازیگر نمایش تقدیر میکنم که حضور بسیار ارزشمندی را روی صحنه پیش روی تماشاگران ارائه دادید.
این بازیگر پیشکسوت تصریح کرد: من در تمام طول عمرم از علی نصیریان بسیار آموختم اما اول از همه مواردی که از این هنرمند و همسر مهربانش یاد گرفتم صداقت و انسانیت بود که هیچ گاه آن را فراموش نمیکنم.علی نصیریان هم خطاب به محمد علی کشاورز گفت: «آقای کشاورز عزیز شما همکار ما هستی، شما تاج سرما هستی و امشب با حضورتان همه ما را سرافراز کردی.
محمدعلی کشاورز، هنرمند پیشکسوت، روز گذشته 25 خرداد ماه بر اثر نارسایی کلیوی و ایست تنفسی در سن ۹۰ سالگی درگذشت. روحش شاد و یادش در آرامش .