رسانه ملی بیست‌وشش سال پیش مرکز پژوهش‌های اسلامی رسانه را تأسیس کرد تا بتواند به اعتلای معرفتی برنامه‌هایش کمک کند. محمدحسین ظریفیان، مدیرکل پژوهش‌های اسلامی رسانه در سالگرد تاسیس این مرکز در گفت و گویی از رویکردها و اهداف این مرکز سخن گفت.
به گزارش روابط عمومی رسانه ملی، ظریفیان با نگاهی به نیاز بیش‌تر رسانه به محتوای غنی و بی‌اعتمادی به محتوای انبوه و غیردقیق موجود در فضای مجازی، پژوهش‌ها و آثار این اداره کل را سرمایه بزرگی برای برنامه‌سازی الگویی در رسانه ملی دانست. گفت‌وگوی پیش رو مبتنی بر این نگاه و رویکرد است که می‌خوانید.
در سال‌های اخیر شاهد فعالیت‌های جدید و تحولاتی در اداره کل پژوهش‌های اسلامی رسانه هستیم. این روند چگونه بوده است.
اداره کل پژوهش‌های اسلامی رسانه پس از گذر از فرازوفرودهای فراوان توانسته است پژوهش، برنامه‌ریزی و نظارت را به قلمرو دین و رسانه وارد کند و با تلاش همه‌جانبه مدیران و پژوهشگران این مجموعه، وضعیت متفاوتی را در هر دو حوزه مأموریتی خود تجربه می‌کند.
این دو مأموریت چیست؟
مأموریت اول ایفای نقش حلقه اتصال میان سازمان و حوزه‌های علمیه و مأموریت دوم تولید محتوای دینی برای حوزه پیام به شکل مستقیم و غیرمستقیم است. در خصوص مأموریت اول در دو دهه اخیر به‌موازات نظام‌مندتر شدن ارتباط سازمان با حوزه و روحانیت و نهادهای حوزوی و احساس نیاز بیش‌تر سازمان به رجوع و بهره‌گیری از معارف اسلامی، تلاش‌های فراوانی شده، ولی نیازمند به انسجام بیش‌تر و تعامل هدفمند در این زمینه بودیم. لذا اولین تفاهم‌نامه میان سازمان و مدیریت حوزه‌های علمیه کشور در سال 97 با عنایت دکتر علی‌عسکری و آیت‌الله اعرافی و اهتمام این اداره کل منعقد شد و کارگروه مشترک نیز توانسته قدم‌های خوبی برای تحقق مفاد تفاهم‌نامه بردارد، هرچند تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله زیادی داریم. امروز این مرکز به عنوان نماینده رسمی سازمان نزد حوزه‌های علمیه حلقه اتصال میان نهاد رسانه و دین است.
درباره مأموریت دوم، به تولید محتوای دینی برای شبکه‌ها به شکل مستقیم و غیرمستقیم اشاره کردید.
ما چند حوزه عملیات در اداره کل پژوهش‌های اسلامی رسانه داریم. محوری‌ترین حوزه، حوزه پژوهش است. در دفتر پژوهش‌های کاربردی، مستقیم‌ترین محتوای علمی‌برای آنتن در حوزه‌های انقلاب اسلامی، تاریخ و مناسبت‌ها، سبک زندگی، فضای مجازی و جریان‌سنج دینی رسانه‌ها در قالب کتاب، نشریه، بولتن، تک‌نگاشت، پژوهش برنامه‌ای و اخیراً دو قالب جدید که نمونه مشابهی نداشته یعنی سند تدبیر (Palicy Paper) و ژنتیک (سند مفهومی) فیلم و سریال تولید می‌شود.
منظور از شکل مستقیم یا نگاه کاربردی چیست؟
در چهار سال اخیر در زمینه انضمامی و کاربردی‌تر شدن این آثار تلاش زیادی شده و سعی کرده‌ایم با راه‌اندازی یک گروه واکنش سریع، محتوای لازم برای شبکه‌ها در موضوعات و شرایط جدید به سرعت تولید و ارسال شود. نمونه‌های فراوانی داریم از جمله در خصوص بیانیه گام دوم، شعار سال در روزهای اول نوروز و در طول همان سال، چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی و اخیراً موضوع کرونا که یک اثر علمی و بسیار کاربردی تولید شد و مورد اقبال قرار گرفت و بنا به گفته همکاران ما در شبکه‌ها این تلاش‌ها ملموس و مشهود است. نمونه دیگر آن، مجموعه «ایده‌ها؛ دستینه‌ای برای برنامه‌سازان و پژوهشگران رسانه» برای فصول سال و برخی موضوعات مهم مثل گام دوم، مهدویت، انقلاب اسلامی و ... است.
پس به سمت عینی‌تر شدن پژوهش‌ها رفته‌اید؟
یکی از علل عینی‌تر شدن پژوهش‌ها، توجه به نیاز ستاد سازمان و استان‌هاست که سالانه صدها موضوع را دریافت و بررسی می‌کنیم و در اولویت طرح‌ها قرار می‌دهیم. البته توجه به روشمند نمودن پژوهش‌ها براساس استانداردهای علمی هم بسیار مؤثر بوده و همین‌طور آموزش‌های لازم برای توانمندسازی پژوهشگران که در این دوره سرمایه‌گذاری زیادی روی آن شده و ثمرات ارزنده‌ای در پی داشته‌است.
آیا این روند در تولید محتوای شبکه‌ها مؤثر بوده است؟
در حوزه مدیریت تولید الگویی هم خروجی مستقیم محتوا داریم؛ یعنی تولید آثار مستند و داستانی با مضامین دینی و زندگی و زمانه عالمان و شخصیت‌های برجسته دینی برای شبکه‌ها که در چهار سال اخیر هفت اثر بالغ بر 415 دقیقه متکی به صدها صفحه پژوهش که در این مرکز صورت گرفته تولید و از شبکه‌های مختلف سیما و صدا پخش‌شده و دو مستند در نوبت پخش و دو مستند در حال تولید است. نگارش فیلم‌نامه هم از جمله برنامه‌هایی بوده که در بعضی موارد، تولید رسانه‌ای آن‌هم برعهده خود اداره کل بوده و از جمله آخرین آن‌ها نمایشنامه رادیویی است که در حال تولید برای اولین سالگرد شهادت سردار حاج قاسم سلیمانی است. همین‌جا لازم است به گنجینه ارزشمند راش مفاخر دینی و تاریخی شفاهی اشاره‌کنم که در دوره حاضر از 33 شخصیت برجسته حوزوی 7050 دقیقه به آرشیو اداره کل برای استفاده شبکه‌ها و تولید خودمان افزوده‌شده‌است.
شکل غیرمستقیم تولید محتوا برای شبکه‌ها چیست؟
از جمله موارد غیرمستقیم تولید محتوا برای شبکه‌ها، پژوهش‌های بنیادی است که عمق علمی‌بیش‌تری نسبت به پژوهش‌های کاربردی دارد و در مجامع علمی و برای کارشناسان و مدیران سازمان الهام‌بخش و راهبردی است. خوشبختانه در حوزه پژوهش‌های بنیادی کارهای ماندگاری در چهار سال اخیر سامان یافته‌است. در عرصه گسترده رسانه با همه پیچیدگی‌هایش گره‌ها و ابهامات فقهی فراوانی پیش می‌آید و یکی از نیازهای مهم و اساسی سازمان، دریافت جواب مسائل مبتلابه و نیازهای فقهی است که وظیفه ماست. برای رسیدگی به این موضوع مهم، در سال 96 شورای فقهی رسانه را با حضور تعدادی فقهای رسانه شناس که سال‌هاست دروس خارج فقه رسانه را در حوزه علمیه قم تدریس می‌کنند به علاوه تعدادی از برنامه‌سازان تأسیس کردیم که برکات فراوانی داشته‌است. پژوهش‌های فقهیِ رسانه‌ای ناظر بر اولویت‌های سازمان تعریف شده که برخی اجرا شده و برخی در دست اجراست. نمونه آن، طرح فقه موسیقی براساس کتاب «فقه غنا» مبتنی بر دروس خارج رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدّظلّه العالی) است که دستاوردی ارزنده برای سازمان است. درباره موضوعاتی مثل نمایش آلات موسیقی در سیما، موضوعات مربوط به گریم از جمله استفاده از گلاه گیس، نمایش برخی مسائل در شبکه‌های تلویزیونی، بررسی فقهی در حوزه مسابقات و سرگرمی هم پژوهش‌های عالمانه‌ای شده که کارگشا و گره‌گشاست.
اداره کل پژوهش‌های اسلامی در سال 97، همایش اخلاق و رسانه را برگزار کرد. این اقدام هم در قالب همان تولید غیرمستقیم محتوا برای رسانه است؟
از جمله افتخارات این اداره کل، برگزاری همایش‌های دین و رسانه در دوره‌های قبل بود. اولین همایش اخلاق و رسانه در سطح علمی - پژوهشی با همکاری 50 نهاد حوزوی دانشگاهی و رسانه‌ای به شکلی فاخر و باشکوه برگزار شد. هفت اثر جدید تالیفی و ترجمه‌ای در افتتاحیه رونمایی و 40 مقاله برگزیده از میان 152 مقاله همایش ارائه و نقد شد. در هفته پژوهش سال گذشته، مجموعه سه‌جلدی مقالات همایش، در دیدار مدیران این اداره کل با رئیس محترم سازمان توسط ایشان رونمایی شد و برای امسال یک اثر جدید با عنوان «اخلاق خبر»، یک مجموعه مقاله تالیفی ـ ترجمه‌ای و یک اثر ترجمه‌شده به نام «اخلاق رسانه» که نسخه لاتین آن در سال 2018 عرضه‌شده‌است به جامعه علمی تقدیم می‌شود. برنامه جاری اداره کل پژوهش های اسلامی رسانه در سال 98 و 99 استمرار و تعمیق فعالیت‌ها در قلمرو اخلاق و رسانه بوده‌است.
برای امسال چه برنامه‌ای داشتید؟
برای امسال هم تمهیدات لازم را برای برگزاری دومین همایش در بُعد بین‌المللی انجام داده بودیم، ولی شیوع ویروس کرونا مانع شد. آنچه در کنار دستاوردها و برون داده‌های علمی این همایش اهمیت زیادی دارد دو نکته است: یکی اینکه امروز سازمان و این اداره کل در محافل علمی و رسانه‌ای کشور در قلمرو اخلاق و رسانه، مرجعیت پیداکرده‌اند و به شکل پیوسته مورد مراجعه مراکز علمی و فعالان رسانه‌ای هستیم و دیگر اینکه شاهد اقبال فعالان رسانه‌ای به ویژه همکارانمان در حوزه پیام به آثار همایش هستیم.
آیا فعالیت‌های اداره کل پژوهش‌های اسلامی رسانه در حوزه تولید محتوای غیرمستقیم به پژوهش خلاصه می‌شود؟
ما تلاش می‌کنیم حساسیت و دشواری کار همکاران سخت‌کوش و جهادی‌مان در شبکه‌ها را درک کنیم و هدفمان این است که خود را در کنار آن‌ها ببینیم و در تولید محتوای غیرمستقیم هم دچار تولیدات انتزاعی نشویم. البته انتظار می‌رود که برنامه‌سازان احساس نیاز بیش‌تری به محتوای غنی و عالمانه پیدا کنند و به محتوای انبوه و غیردقیق در فضای مجازی اعتماد نکنند و از پژوهش‌ها و آثار این اداره کل که سرمایه بزرگی برای برنامه‌سازی الگویی در رسانه ملّی است بیش‌تر و بهتر استفاده کنند. البته این نوید را هم بدهم که بررسی‌های کمّی و کیفی و مقایسه‌ای ما نشان می‌دهد به آرمان هم‌افزایی تولید و پژوهش نزدیک‌تر شده‌ایم.
تعامل این اداره کل با شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی چگونه است؟
ما خود را موظف به پشتیبانی از شبکه‌های سیما و صدا می‌دانیم و خوشبختانه با اکثر شبکه‌ها تعامل پیوسته داریم. این پشتیبانی در چند حوزه انجام می‌شود، از مشاوره فیلم‌نامه و مشاوره تولید فیلم و سریال گرفته تا تربیت و معرفی کارشناسان مذهبی مورد تایید به شبکه‌ها. این در حالی است که به‌موازات معرفی مناسبتی کارشناسان مذهبی به حوزه پیام در دو سال اخیر برنامه ارزنده‌ای در «خانه دین و رسانه» با عنوان «تربیت کارشناس مذهبی برای رسانه» شروع شد. تا الان دو دوره برای استادان سطوح عالی حوزه (حوزه برادران و حوزه خواهران) برگزارشده و برگزاری دو دوره دیگر در تهران و مشهد به خاطر شیوع ویروس کرونا قدری کند شده‌است. از مجموع 194 نفر علاقه‌مند به شرکت در این دو دوره، 46 نفر انتخاب شده و دوره را گذرانده و 25 نفر به شبکه‌ها معرفی‌شده‌اند که کارشناسی مذهبی را از شبکه‌های استانی و رادیویی شروع کرده‌اند و برخی در شبکه‌های سراسری تلویزیونی به عنوان چهره جدید و به‌روز وارد حوزه تبلیغ آموزه‌های دینی در رسانه ملّی شده‌اند.
اوضاع کنونی این مرکز را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
چهره اداره کل پژوهش‌های اسلامی رسانه در سال 95 و در آغاز دوره مدیریتی فعلی سازمان با سیمای امروز آن بسیار متفاوت است. ما باید هم‌زمان با اصلاح رویکردها و جهت‌گیری‌ها و بازسازی ریل، لوکوموتیو را به حرکت می‌انداختیم و هم‌زمان با حرکت، تعمیر می‌کردیم و سرعت و دقت را هم افزایش می‌دادیم. از این جهت در کنار افزایش کیفیت و اثربخشی آثار مرکز، شاهد رشد 169 درصدی در مجموع عملکرد مجموعه هستیم که به طور خاص در حوزه پژوهش، 172 درصد افزایش آثار داشته‌ایم. این در حالی است که مجموع رشد بودجه مصوب (و نه تخصیص) عملیاتی ما در طول چهار سال اخیر 06/13 درصد بوده که به تعبیر رئیس محترم سازمان نشانه بهره‌وری این اداره کل در این دوره است.