شبکه چهار سیما در سال 1374 با هدف جذب مخاطبان خاص با شعار شبکه فرهیختگان و نخبگان تأسیس شد و آغاز به کار کرد. تولید و پخش برنامه‌های تلویزیونی در حوزه‌های علمی، فرهنگی، هنری، سیاسی و دینی با پشتوانه تحلیلی غنی از اهداف اصلی این شبکه است تا بتواند بستری برای مشارکت نخبگان، فرهیختگان و اندیشمندان جامعه در برنامه‌های کلان و خرد نظام جمهوری اسلامی ایران، بیان آرا و نقد مسائل سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و محلی برای تعامل افکار و اندیشه‌های گوناگون برای ارتقای سطح اندیشه‌ورزی باشد.
به گزارش روابط عمومی رسانه ملی، برنامه «چرخ» از سال 1394 تاکنون 10 فصل خود را پشت سرگذاشته و جزو قدیمی‌ترین برندهای علمی رسانه ملی است که در میانه هفته از یکشنبه تا سه‌شنبه روی آنتن می‌رود. فکر اولیه«چرخ» در مهر آن سال این بود که مسائل علمی را با زبانی نزدیک به زبان نخبگانی برای نخبگان و دانشگاهیان بیان کند.
برنامه «چرخ» دهمین فصل تولید خود را آغاز کرده و می‌توان آن را در زمره قدیمی‌ترین ویژندهای علمی تلویزیون قرار داد.
«چرخ» در طی 10 فصلی که از تولیدش می‌گذرد فراز و فرودهای بسیاری را پشت سرگذاشته است و در دوره‌هایی بسیار پرمخاطب و مروج علم بوده و گاهی هم کم‌فروغ‌تر شده‌است. با گروه جوان و برنامه‌ساز فصل دهم«چرخ» همراه شدیم و آن‌ها از نوگرایی این برنامه در دوران تحولی برایمان گفتند.
بیان پیچیده‌ها به زبان ساده
سیاوش عقدایی، نویسنده، سردبیر و مجری برنامه «چرخ» است. او در پاسخ به اینکه چرا فصول اول برنامه«چرخ» تنها برای جامعه نخبگانی بود، می‌گوید: چون آن زمان میزان مطالعه بالاتر بود و رادیو برنامه علمی‌به زبان ساده داشت. قشر نخبگانی شبکه چهار سیما را بیش‌تر به عنوان شبکه خودشان پذیرفته بودند و شبکه به نسبت امروز جوان‌تر بود. از سوی دیگر رسانه‌های کم‌تری در دسترس بود و به طور کلی مخاطب رسانه‌های تصویری آن زمان و در دنیا بیش‌تر بود و بعد از اینکه شبکه‌های اجتماعی آمدند این رسانه‌ها با افت مخاطب مواجه شدند، امروز دیگر هیچ رسانه تصویری در دنیا مخاطبش با 10 سال قبل قابل مقایسه نیست.
وی می‌افزاید: به طور کلی با گذشت زمان این روند تغییر کرد و بخشی از مخاطب عام هم به شبکه چهار اضافه شد. برای نمونه برنامه«زندگی پس از زندگی» یکی از ویژندهای موفق شبکه چهار سیماست که مخاطبانش نیز در حال حاضر عامند و هدفش این نیست که قشر نخبگانی را درگیر کند و برنامه بسیار موفقی هم بوده‌است. بنابراین کم‌کم شبکه چهار از شبکه دانشگاهی و نخبگانی تبدیل می‌شود به یک شبکه عمومی‌تر، البته همچنان این شبکه نسبت به شبکه‌های دیگر به قشر نخبگان نزدیک‌تر است و آنان این شبکه را متعلق به خودشان می‌دانند.
مجری برنامه «چرخ» با بیان اینکه فصل سوم با روی کار آمدن بنده و گروهی که هم‌اکنون فعالیت دارند ادامه پیدا کرد و گروه‌هایی سر کار آمدند که تخصص داشتند موضوعات بسیار پیچیده را به زبان ساده بگویند، می‌افزاید: همان موضوعاتی که جامعه نخبگانی به دنبال دانستن آن است و جامعه دانشگاهی برایش جذابیت دارد؛ اگر به زبانی ساده مطرح شود مخاطب عام هم به همان میزان می‌تواند از آن لذت ببرد. از فصل سوم«چرخ» تا الان، این برنامه موفق‌ترین دوران خود را سپری می‌کند، آن هم با تجربه کارشناسی رسانه به این دلیل که موضوعات ممکن است خیلی پیچیده باشد، اما زبان بسیار ساده است و این یعنی مخاطب عام برای موضوعات خاص و این یعنی توفیق یک برنامه علمی‌که ما اسمش را«علم برای همه» می‌گذاریم.
عقدایی با بیان اینکه تمرکز برنامه «چرخ» بر روی موضوعاتی است که دانستنش برای مخاطب مفید است، اظهار می‌کند: پرداختن به همه زوایای دانش یعنی شما با هر تقسیم‌بندی که به دنیای علم و دانش نگاه کنید تمام آن موضوعات در برنامه«چرخ» هستند، از دنیای شگفت‌انگیز دلفین‌ها تا کلاغ‌ها بگیرید تا نانوفناوری، نیمه‌هادی‌ها، هوش مصنوعی، فناوری‌های فضایی، علوم فلسفی، علوم اجتماعی، مردم‌شناسی و تأثیر آن‌ها در طراحی شبکه‌های اجتماعی و ... در برنامه«چرخ» می‌گنجد.
وی درباره تفاوت نوع اجرای برنامه‌های علمی‌با سایر برنامه‌ها نیز می‌گوید: اجرای هر برنامه مستلزم داشتن دانش در زمینه آن موضوع است. این علمی و غیرعلمی ندارد؛ یعنی شما اگر یک برنامه اجتماعی اجرا می‌کنید حتماً مخاطب باید احساس کند که شما آنچه را که می‌گویید می‌دانید، حداقل امکانات را راجع به آن دارید و اینگونه مخاطب شما را می‌پذیرد. متأسفانه ما مدت‌هاست در اجرا چه در سازمان و چه در دیگر رسانه‌های تصویری ویژگی‌های اجرای حرفه‌ای را رعایت نمی‌کنیم و احساس می‌کنیم از چارچوب خارج شدن‌ها و شوخی‌های نازیبا مجری را خوب جلوه می‌دهد؛ البته این از جمله ویژگی‌هایی است که یک مجری باید داشته باشد، ولی ابداً مهم‌ترین نیست.
وی ادامه می‌دهد: برنامه علمی تفاوتی ندارد و مانند هر برنامه دیگری نیازمند مطالعه بسیار و نشست و برخاست با افراد دانا در این زمینه است. سبک زندگی مجری نه فقط بر مبنای مطالعه، بلکه پیرامون و آدم‌های دور و نزدیکش را هم تشکیل می‌دهد که می‌توانند به او خوراک فکری و جهت بدهند و ما متأسفانه در این باره خیلی عمیق و دقیق نیستیم.
عقدایی درباره مبنای پژوهش‌ها برای انتخاب موضوعات هم می‌گوید: بخش اول، پیشنهادهای مردمی و موضوعاتی است که از نظر ما در دنیای علم و دانش جذاب است و بخش دوم، موضوعاتی است که ما فکر می‌کنیم دانستنش به جامعه کمک می‌کند و جامعه را یک گام به سمت جلو می‌برد. اثر ندانستن یا تحلیل غلط داشتن در باب برخی موضوعات و اخبار زرد شنیدن و پذیرفتن آن را می‌شود اصلاح کرد. خیلی از ما امروز در مورد اقتصاد کشورمان ذهنیت دقیقی نداریم چه درباره زوایای مثبت و چه منفی‌اش. مثلاً اگر به ما بگویند فلان چیز علت آلودگی هواست ممکن است بخش بزرگی از جامعه آن را بپذیرند. بخش سوم برنامه موضوعاتی است که به سلیقه‌سازی کمک می‌کند؛ یعنی ما می‌آییم موضوعاتی را به مردم انتقال می‌دهیم که می‌تواند سبک زندگی‌شان را برای انتخاب شغل بهتر بهبود بخشد و به ایجاد زمینه کاری برای بهتر زندگی کردن به لحاظ آرامش روانی - رفتاری کمک کند و این همان بخشی است که ما احساس می‌کنیم می‌تواند روی سبک زندگی مردم مستقیما تأثیر بگذارد.
روی خط ترویج علم
فرزام محبی، تهیه کننده برنامه «چرخ» است. او با بیان اینکه«چرخ» یک مجله تلویزیونی در حوزه علم و فناوری است که قدمتی چند ساله در شبکه چهار سیما دارد، می‌گوید: تهیه‌کنندگی فصل دهم به من سپرده شد. هدف از تولید و پخش این برنامه هم در حقیقت ترویج علم در کنار دانستنی‌ها و اطلاع‌رسانی در حوزه علم و فناوری است.
وی می‌افزاید: تمرکز برنامه بر روی مسائل مختلف در حوزه علم و فناوری و دستاوردهای ایران در حوزه پزشکی، نانو، هسته‌ای و ... است. برنامه «چرخ» در این فصل یک اتاق فکر شش نفره دارد که سرپرست آن سیاوش عقدایی است که نویسنده و سردبیر در آن حضور دارند و به صورت منظم و هفتگی برگزار می‌شود و روی موضوعات پژوهش می‌کنند و سعی‌شان بر این است که پیچیده‌ترین مفاهیم را به زبان ساده برای مخاطب طرح کنیم.
محبی با بیان اینکه یکی از توفیقات برنامه حضور سیاوش عقدایی به عنوان مجری و سردبیر است، عنوان می‌کند: ما در این برنامه چند بخش داریم. بخش فهرست، همان آنچه خواهیم دید است. یک بخش پیشینه است؛ پیشینه‌ای را که آن روز می‌خواهیم به آن بپردازیم کوتاه توضیح می‌دهیم. یک بخش دیگر گفت‌وگو با دانشمندان سال‌های دور یا فلاسفه و اشخاص مختلف است. برای نمونه یک بخش داریم که گزارشگر برنامه با رئیس‌علی دلواری گفت‌وگو می‌کند که با روش‌های موشن‌‌گرافی است. بخشی هم داریم که ته‌مایه طنزی دارد به نام امید وعماد. یک بخش دیگر گزارش ویژه از رویدادهای علم و فناوری است؛ رویدادهایی مهم که در حوزه علم و فناوری اتفاق می‌افتد. یک بخش گزارشی و واکاوی موضوع هم داریم.
تهیه‌کننده برنامه «چرخ» در پاسخ به اینکه آیا فصل دهم برنامه«چرخ» در چند قسمت آغازین خود چه میزان توانسته مخاطب را جذب کند، تصریح می‌کند: با توجه به اینکه ما در شروع فصل دهم«چرخ» هستیم و چند قسمتی از آن نمی‌گذرد، به لحاظ تعداد پیامک‌های دریافتی و مشارکت مردم خیلی خوب بوده و سعی می‌کنیم که مخاطب را مشارکت دهیم. حتی در انتخاب موضوع هم از آن‌ها می‌خواهیم به ما پیام بدهند تا ما به آن موضوع بپردازیم. تا به حال چند موضوعی که به آن پرداخته‌ایم موضوعات درخواستی مردم بوده‌است.
محبی درباره شاخصه‌های یک برنامه علمی هم گفت: یک برنامه علمی‌باید پیچیده‌ترین‌ها را به ساده‌ترین زبان بیان کند تا هم مخاطب خاص و علمی را در برگیرد هم مخاطبی که صرفاً برای اطلاعات شخصی‌اش به برنامه رجوع می‌کند و مخاطب عامی‌که کتاب نمی‌خواند و باید جای خالی کتاب را ما برایش پر کنیم، آن‌ها نیز باید در برنامه سهمی داشته باشند. بالاخره این یک اتفاق مهم در برنامه‌های تلویزیونی است، زمانی که برنامه علمی وارد دنیای دانستنی‌ها می‌شود جذابیت پیدا می‌کند. موضوعاتی وجود دارد که درست به آن‌ها پرداخته نشده و مردم کارکرد و اهمیتش را نمی‌دانند. باید به این‌ها پرداخت و دستاوردهای آن‌ها را در حوزه‌های مختلف واکاوی کرد.
وی ادامه می‌دهد: از طرف دیگر در کشوری زندگی می‌کنیم که دانش‌بنیان و اقتصاد دانش بنیان از موضوعات مهم اول کشور است و حتی هم‌تراز پیشرفت صنایع دفاعی در کشور دنبال می‌شود، اما اصل ساده‌ای است که متأسفانه توجه نمی‌کنیم. گسترش و ترویج اقتصاد دانش بنیان، کارآفرین‌ها و دانشگاه‌ها نیاز به همراهی نهادهای علمی و ستادهای توسعه فناوری و... دارند که باید پای کار بیایند و پشتیبان ساخت برنامه‌های علمی‌باشند. یک جاهایی ما مجبور می‌شویم چراغ به دست دنبال حمایت‌کننده باشیم. برنامه علمی‌بسیار مهم است و باید مورد توجه ویژه باشد.